Dzieje miasta

Zapraszamy do wspólnego spaceru po Grodzisku Wielkopolskim, mieście położonym w zachodniej części województwa wielkopolskiego, które zamieszkuje około 14 tysięcy osób. Przeszłość pozostawiła tutaj wiele zabytków i malowniczych miejsc, nadających dzisiaj temu miastu, a także jego najbliższym okolicom specyficzny urok. 
Historia Grodziska rozpoczyna się w XIII wieku, choć ślady samego osadnictwa na tym terenie sięgają okresu neolitu (4500-1800 p.n.e.). Już sama nazwa świadczy o wczesnopiastowskim rodowodzie osady. Stopniowo ustalała się pisownia Grodziska: początkowo było to Grodisze, Grottische, Grodisce, Grozisce, Grodih.Nazwa ciągle ewoluowała, poprzez Grodziscz, Grodyscze, Grodzysko, Grodzisko, by ostatecznie ustalić się w formie obecnej – Grodzisk. Po pierwszej wojnie światowej dodano przymiotnik Wielkopolski. W czasie zaborów miasto nosiło niemiecką nazwę Grätz (Greatz).

Najstarszym dokumentem, w którym została wymieniona osada jest, pochodzący z 1257 roku, przywilej Przemysła I (1220/21-1257) dla klasztoru cystersów w Paradyżu, zezwalający na lokowanie w dobrach klasztornych wsi na tak zwanym prawie niemieckim. Grodzisk wymieniony jest wśród wsi stanowiących wówczas własność cystersów. Występuje w otoczeniu licznym, między innymi: Kiełpina, Miłostowa i Słocina. Inny dokument, tym razem z 1259 roku i wystawiony przez Bolesława Pobożnego, potwierdzał Janowi ze Skoków nadanie klasztorowi w Paradyżu wsi (villam Grottische). Z zachowanych dokumentów wynika, że Grodzisk w XIII wieku stanowił co najwyżej ośrodek większej własności ziemskiej, natomiast funkcje obronne i administracyjne skupiały się w leżącym nad Mogilnicą, o niecałe 10 km na północny wschód od Grodziska, Drużynie.

Czynnikiem, który pozytywnie wpłynął na rozwój miejscowości, było dogodne położenie przy ważnym szlaku z Poznania do Gubina i dalej do Saksonii. Nie znamy dokładnego przebiegu tego połączenia, ale możliwe są dwa warianty: przez Buk - Zbąszyń oraz przez Stęszew – Grodzisk – Kopanicę.
Lokacja miasta wiązała się ściśle z uregulowaniem stosunków własnościowych. Dokładana data reformy miejskiej w Grodzisku jest jednak nieznana. Nie zachował się dokument lokacyjny. W związku z tym nie wiemy, w jaki sposób oraz kiedy miejscowość przeszła w ręce prywatnych właścicieli. Pierwszym potwierdzeniem “miejskości” Grodziska jest dokument z 1303 roku, aczkolwiek jego zawartość nie dotyczy samego miasta. Jego treść stanowi zatwierdzenie przez komesa Prandotę,  zgodnie z którą miasto założył Przemysł II.

Pod koniec XVI wieku Grodzisk liczył już około 1160 mieszkańców, a to głównie za sprawą nowych dziedziców miasta – Ostrorogów. Obok Górków, byli oni krzewicielami nowych prądów religijnych i filozoficznych w Wielkopolsce. W wieku XVI w rodzie Ostrorogów nastąpił podział na część katolicką i luterańską. Dzięki nim zagościła w mieście reformacja. Stanisław Ostroróg osiedlił tu luteranów i dzięki temu przybywali do Grodziska dysydenci z Czech i Europy Zachodniej. Osiedlali się rzemieślnicy (głównie płóciennicy oraz piwowarzy). Nie brakowało także uczonych i ludzi pióra. W 1563 roku Stanisław Ostroróg oddał kościół parafialny protestantom, założył też w mieście szkołę, do której zaprosił nowego, znakomitego wykładowcę, Erazma Glicznera, jednego z czołowych w Polsce orędowników nowego sposobu myślenia. Przebywał w mieście w latach 1569-1589, pozostawiając po sobie znaczny dorobek twórczy. W latach 1579-1581 druki dysydenckie wydawał w swej drukarni Melchior Nering. Miasto stało się jednym z ważniejszych ośrodków myśli reformatorskiej w Wielkopolsce. Jednak w 1594 roku Jan Ostroróg wprowadził tu na nowo katolicyzm, co zaowocowało, ze względu na brak odpowiedniej liczby wiernych, przeniesieniem się luteranów w 1609 roku do Żnina.

W związku z napływem ludności na północ od miasta średniowiecznego w 1593 roku założono, tzw. nowe miasto. Usytuowane było ono 150 metrów od granicy Starego Miasta. Nie miało jednak stanowić odrębnej jednostki administracyjnej. Rozwiązanie takie należało do wyjątkowych. Sprzyjające warunki rozwojowe miasta, położenie na ważnym szlaku handlowym, oraz otwarcie właścicieli miasta na nowych osadników, spowodowało również napływ ludności żydowskiej do Grodziska. Pierwsza wzmianka o Żydach w Grodzisku (jidisz: Grittsa, ץידיידג) pochodzi już z początku XVI wieku i datuje się na rok 1505, gdy to w dokumentach dotyczących miasta wymieniony jest Żyd Abraham z Grodziska.

Od roku 1626 Grodzisk należał do innej zamożnej rodziny wielkopolskiej – Opalińskich. Jan z Bnina Opaliński zapoczątkował poczet sześciu przedstawicieli rodu władających miastem. Władali oni niepodzielnie Grodziskiem do roku 1175, do czasu, kiedy zmarł ostatni męski potomek rodu Wojciech Leon. Opalińscy, jako gorliwi katolicy, znaczną cześć dochodów przeznaczali na fundowanie budowli sakralnych.

Rzeczą, z której zasłynął Grodzisk to przede wszystkim piwo. Produkcją tego trunku mieszkańcy miasta trudnili się już zapewne w wiekach średnich. Okresem przełomowym okazała się druga połowa XVI wieku. Ten okres świetności zapoczątkował pierwszy przywilej dla piwowarów i mielcarzy, który pochodzi już z 1601 roku. Wyjątkowe walory smakowe produkowanego piwa oparte były nie tylko na specjalnych recepturach ważonego trunku, ale również na wodzie o bogatych walorach smakowych. Z końcem XVIII wieku działało w mieście 53 piwowarów.

Z grodziską wodą i piwem związana jest legenda o ojcu Bernardzie...

"...dnia jednego błogosławiony ojciec Bernard z klasztoru benedyktyńskiego w Lubiniu udał się do Grodziska i ujrzał tamtejszych mieszczan mocno strapionych z powodu, że studnia, z której oni wodę do miejskiego browaru czerpali, wyschła była zupełnie, browar zaś ten jedynym był źródłem dochodu miasta i szpitala. Użalił się nad nieszczęśliwymi zakonnik i głęboko do Boga westchnąwszy pobłogosławił studnię, aż w tej chwili trysnęło źródło podziemne i napełniło cembrzyny. Piwowarzy biorą się niebawem do roboty; jakież ich podziwienie i radość, gdy skosztowawszy zrobionego piwa znaleźli smak jego lepszym nierównie, niż był kiedykolwiek. Na tę pamiątkę mieszkańcy Grodziska co rok w procesji do Lubinia chodzili i tam na grobie ojca Bernarda klasztorowi beczkę piwa w darze składali...."
Z czasem grodziskie piwo zyskało opinię wytwornego napoju, za który płacono trzykrotną cenę zwykłego piwa. Tradycyjne piwo grodziskie było jedynym w Polsce piwem tzw. fermentacji górnej, produkowanym na słodzie pszennym, specjalnie dymionym dymem dębowym lub bukowym. Specyfika piwa grodziskiego przyczyniła się do spadku zainteresowania nim po II wojnie światowej. Pod koniec 1993 roku zaprzestano produkcji złocistego trunku w Grodzisku.

W styczniu 1793 roku miasto wraz całą Wielkopolską znalazło się pod panowaniem Pruskim. W 1794 roku w sąsiednim zaborze wybuchła insurekcja kościuszkowska. Wielkopolska przyłączyła się do tego powstania w jego schyłkowym okresie. Grodzisk stał się punktem zbornym oraz miejscem, do którego przywożono i gromadzono broń. W samym mieście nie toczyły się starcia zbrojne, natomiast w jego najbliższej okolicy ukrywał się oddział insurgentów.

Wyróżniającą rolę odegrało miasto w czasie Wiosny Ludów. 28 kwietnia 1848 roku na miasto uderzyła ekspedycja około 600 żołnierzy pruskich. Opór stawiło im kilkuset powstańców pod dowództwem żydowskiego lekarza Marcusa Mosse. Walka rozegrała się na przedmieściu Doktorowo, odległym około 500 m od centrum. Obrona została jednak rozbita. Zginęło kilkudziesięciu powstańców, a sam dowódca obrony został ciężko ranny.

Rok 1918 to czas odzyskania przez Polskę niepodległości. Również w tym okresie miasto odegrało niebagatelną rolę. Już przed wybuchem powstania 26 XII rozpoczęto w Grodzisku formowanie polskich oddziałów zbrojnych, które już 29 grudnia osiągnęły stan około 400 ludzi. Samo miasto zostało opanowane przez siły powstańcze bez walki. Mieszkańcy Grodziska odegrali ważną rolę na odcinku frontu zachodniego i południowo - zachodniego Powstania Wielkopolskiego. W walkach na różnych odcinkach zginęło 13 powstańców z ziemi grodziskiej. Ochotnicy grodziscy brali również udział w powstaniach górnośląskich oraz w wojnie polsko-bolszewickiej.

Okres międzywojenny to szybki rozwój gospodarczy miasta. Do 1932 roku Grodzisk był siedzibą powiatu. Wtedy rozwinął się przemysł spożywczy, działały Zjednoczone Browary Grodziskie, Zakłady Mięsne, Mleczarnia, Tartak i inne.

Okupacja hitlerowska to czas intensywnej germanizacji i wysiedleń. W Młyniewie obok Grodziska powstał obóz przejściowy, początkowo dla Żydów, a później dla Polaków. W późniejszym czasie, w różnych okresach przetrzymywani byli również tutaj jeńcy francuscy, serbscy, angielscy i radzieccy. Aktywny był ruch oporu mimo stosunkowo dużej liczby Niemców na tym terenie, zwłaszcza pod koniec wojny.

27 stycznia 1945 roku, po kilku dniach ciężkich walk, miasto zostało wyzwolone przez Armię Czerwoną. W czasie witania wojsk radzieckich w centrum miasta, nadleciały niemieckie samoloty i rozpoczęły bombardowanie, w wyniku czego śmierć poniosło 8 mieszkańców.

 Grodzisk Wielkopolski jest miastem o charakterze przemysłowym z kilkoma wyróżniającymi się firmami. Wiele zawdzięcza miasto również rzemiosłu, które mimo trudności reprezentuje znaczny potencjał gospodarczy. Dawną działalność cechową kontynuuje Cech Rzemiosł Różnych Małej i Średniej Przwedsiębiorczości, utworzony w 1983 roku.

Od 1999 roku ponownie Grodzisk Wielkopolski jest miastem powiatowym.